Dainandin Eknathi Bhagwat

 आतां वंदू जनार्दनु । जो भवगज पंचाननु । जनों विजनीं समानु । सदा संपूर्ण समत्वें ।।१-७९।। " जनार्दन स्वामी हे एकनाथ महाराजांचे गुरू. त्यांचा महिमा एकनाथ महाराजांनी जो वर्णिला आहे तो महिमा आपल्या स्वतःच्या गुरुनांही उद्देशून यथार्थच आहे. ते म्हणतात_"माझे गुरू जनार्दन स्वामी म्हणजे संसाररूप हत्तीचा नाश करणारे सिंहच आहेत. त्यांचे वागणे एकांतात काय किंवा समाजात काय, सर्वत्र सारखेच असते. त्यांची दृष्टी सर्वांवर सारख्याच कृपेने पडत असते. त्यांची कृपा झाली की साधक देहधारी असूनही देहाचा अहंकार त्याच्या ठिकाणी नसतो. संसार हा जरी वावटळीसारखा सर्व काही उडवून नेणारा असला तरी त्यांच्या कृपेने ती वावटळ एकदम शांत होते. त्यांची कृपा असेल तर जे इंद्रियांना कळत नाही व मनाने, बुद्धीनेही पाहता येत नाही ते ब्रह्म निजरूपातच पाहता येते; आणि पाहणारा सुद्धा तेथे विलयास जातो. त्यांनी जीवभावच नष्ट केला की जगातील मी_तूते_आदी भेदभाव नाहीसा होतो व जीवन परम व्यापक होते. देहाचा मृत्यू येण्याची साधकावर वेळच येत नाही, कारण साधकाच्या अखंड चेतन जीवनात मृत्यूला स्थानच उरत नाही, मरण व जीवन हा भेदच नाहीसा होतो. त्य...

 देहीं देह विदेह केलें । शेखीं विदेहपण तेंही नेलें । नेलेंपणही हारपलें । उरीं उरलें उर्वरित ।।१-८३।।  "असणेपणाचा भाव म्हणजेच मीपणा व जगाचे भान. गुरूंनी तो भाव नाहीसा केला आणि 'अभाव आहे ' असे म्हणतांना जे ' भावाचे ' स्मरण उरते तेही लयास नेले. आता मला ब्रह्माविषयी संशय आहे, पण गुरूंच्या कृपेने मी निःसंशय झालो - हे सगळे म्हणतांना दोन स्थितीतले जे द्वैत गृहीत धरावे लागते, म्हणजे संदेहावस्था व निःसंदेहावस्था - या द्वैताचाही मागमूस त्यांनी नष्ट केला.  ब्रह्मानुभूतीने साधक प्रथम विस्मयचकित होतो , पण गुरूंनी ती अनुभूती इतकी सहजरूप केली, दृढ व नित्य केली की आता तो विस्मयही वाटेनासा झाला.  बरे , बाह्य जगांतील क्षणभुक्त - नष्ट अशा आनंदातून बाहेर पडून साधक गुरुकृपेने स्वतःमध्येच स्वयंभू आनंद भोगतो ; पण गुरू आणखी असे करतात की आनंदभावातले भोज्य - भोक्ता हे द्वैतही नष्ट करतात , त्यामुळे "स्वानंद " ही ही  अवस्था  लयास जाते. गुरूंनी देवाची भक्ती हृदयात रुजविली व मी मोठ्या आवडीने देवाचा भक्त झालो , देवाची भक्ती करू लागलो , पण गुरूंनी आणखी कृपा केली व भक्ती करणारा सुद्धा दे...

 ते भोगावरी न विटती । त्यागावरी न उठती । आपुलिये सहजस्थिती । स्वयें वर्तती सदा ।।१-४८।। संतांना ज्ञानाचा अभिमान नसतो आणि अज्ञानपणीचे सोंगही ते आणीत नाहीत. स्वरूपांतच ते स्थित असतात पण ही माझी स्वरूपस्थिती आहे याचे स्मरण किंवा विस्मरण त्यांना नसते. ते सहजतेनेच असतात. आत्मसाक्षात्काराच्या वेळी ज्या रोमांचादि लहरी उठतात तेवढे द्वैतही त्यांचे ठायी विरून गेलेले असते. विस्मय वाटण्याचीही अवस्था तेथून गेलेली असते. त्यांचा देहभाव असून नसल्यातच जमा असतो.  देहाचा आंतबाहेरपणाही  त्यांना जाणवत नाही. देह आहे की पडला याचीही त्यांना आस्था नसते. त्यांची जागृती, स्वप्न व सुषुप्ती या तीनही अवस्था , ते त्या अवस्थांच्या पलीकडेच असल्यामुळे व्यर्थ ठरतात. ते पाहतात पण पाहण्याचा विषय व पाहणारा कोण त्यांतील द्वैत गेलेले असते त्यामुळे पाहणेच फक्त इतरांच्या दृष्टीला दिसते. कारण ते असणे व नसणे , अज्ञान व ज्ञान या प्राकृतिक भेदांपलीकडे असतात.  अशा प्रकारच्या संतांनी या दैनंदिन चिंतनाच्या माझ्या प्रयत्नांना यश द्यावे. जे मी वाचतो किंवा जो विचार करतो त्याला सार्थकता त्यांनीच द्यावी; अशी विनंती आहे....

 ते चैतन्याचे अलंकार ।  कीं ब्रह्मविद्येचे शृंगार । कीं ईश्वराचे मनोहर । निजमंदिर निवासा ।।१-३६।।  " आज सज्जनांचे आनंदाने स्मरण करूया आणि त्यांना वंदन करूया. हे सज्जन कसे असतात ? चिदानंदाचे मेघच सर्वत्र वर्षाव करीत यावे तसे ते प्रेमळ आहेत. संतप्त लोकांना सज्जनांच्या संगतीत बरे वाटते, त्यांचा ताप निवतो, हे मेघ स्वानंदरूपी पाण्याचा वर्षाव करतात किंवा आमचे जीवन स्वानंदमय बनवतात. चैतन्याला जेव्हा वाटले की आपण काही अलंकार घालावेत, तेव्हा सज्जनरुपी दागिनेच त्याने धारण केले. ब्रह्मविद्या सज्जनांमुळेच शृंगारलेली अर्थात सुशोभित दिसते. ईश्वराला रहायला घर कुठले या प्रश्नाचे उत्तर देणे कठीण आहे ! अणूपेक्षा सूक्ष्म व ब्रह्माणडाहून व्यापक असा ईश्वर कुठे राहातो ?  या प्रश्नाला उत्तर म्हणजे तो सज्जनांच्या मनोरुपी मंदिरात राहातो. सज्जन म्हणजे ब्रह्मवस्तूचे निजस्थान ! सुखाला जेव्हा पूर्ण उल्हास वाटतो तेव्हा ते सज्जनरुपाने व्यक्त होत असते. लोकांना सज्जनांशिवाय अ न्यत्र विश्रांती मिळत नाही तसेच विश्रांतीलाही  चांगले निवासस्थान सापडत नव्हते, तेव्हा तिने सज्जनांच्या ठिकाणी पाहिल...

ते वाग्विलास परमेश्वरी । सर्वांगदेखणी सुंदरी । राहोनि सबाह्य अंतरी । ग्रंथार्थकुसरी वदवी स्वयें ।।   " हे सरस्वती ! तू सार असार निवडून सार ग्रहण कसे करावे हे शिकवणारी बुद्धीच आहेस. इंद्रियांना, मनाला, सर्व शरीराला, चेतनरुपाने तूच प्रवृत्त करतेस व निवृत्तीची वृत्तीही तूच निर्माण करतेस. मी बोलतो ते तुझ्याच कृपेने. मला बोध होतो तो तुझ्याच कृपेने. मला ज्या प्रकाशात दिसते ते तुझ्याच कृपेने. तू मात्र स्वयंप्रकाशी आहेस. तू शिवाच्या अंगची शक्ती आहेस, ती अभिन्नपणे कशी आहेस ? नेत्रांत दृष्टीशक्ती असते, साखरेत अंगभूत गोडी असते, आणि फुलात सुगंध असतो, तशी तू अनादिसिद्धपणे शिवाशी एकरूप आहेस. चारी वाणींची अधिष्ठात्री तूच आहेस  त्यामुळे ग्रंथाच्या अर्थाला गौरव तुझ्यामुळेच प्राप्त होतो. सारसारविवेक हे अध्यात्माचे पाहिले साधन. त्याचे प्राबल्य हंस दाखवितो. तो हंस तुझे वाहन आहे आणि म्हणूनच सहजपणे हंसारूढ अशी तू आमची  विवेकबुद्धी जागृत ठेवतेस. तुझा हा महिमा परमहंस पदवीचे सिद्धच जाणतात. मुढांना विवेक कुठला ? आणि तुझे रहस्यमय रूप तरी कसे त्यांना कळणार ? तू निराकार आहेस साकार आणि विश्वाकारही आहे...

सूक्ष्माहुनी सूक्ष्म सान ।  त्या माजीं तुझे अधिष्ठान । यालागीं मूषकवाहन ।  नामाभिमान तुज साजे ।।१-१४।। संत एकनाथ महाराज गणेशाची रुपकालंकाराने स्तुती करतांना म्हणतात -- " हे गणेशा, सुवर्णाचे अलंकार तुझ्या अंगावर आहेत म्हणून तेच शोभतात, आणि तू जो अंकुश व जो पाश धारण केला आहेस त्यांनी तू विवेकाची टोचणी लावून भक्तांना स्वतःजवळ ओढून घेतोस. तुझ्या हातावर ठेवलेला मोदक म्हणजे निरपेक्ष मनुष्याला तुजकडून मिळणार आत्मसुखरूपी प्रसादच होय.  उंदीर हा सूक्ष्म जागी चपलपणे जातो तो तुझा वाहन आहे कारण तुझी गती सूक्ष्म जागीही होते. अर्थात गणेशा ! तुझे ज्ञान सूक्ष्मबुद्धीच्या स्तरावरच होऊ शकते. तुझे रूप पहावे तर साकार व निराकार यांच्या सीमारेषेवर आहे. नर व पशू यांचे सख्य पहावे ते तुझ्याच ठिकाणी.  उत्तम व दीर्घ स्मृती असणारा महान बुद्धिमान पशु जो गजराज त्याचे मस्तक तुला बुद्धिदाता म्हणून दर्शविते आणि मानवी तनू तुझे कार्य मानवांच्या उद्धाराचे आहे हे दर्शविते. तू ओंकार रूप आहेस म्हणूनच अमूर्त व समूर्त अशा सर्व सृष्टीचा तूच सार -- तत्त्वरूप देव आहेस ; आणि मी तुझी प्रार्थना करीत आहे आणि ती पूर...

नमन श्री एकदंता ।  एकपणें तूंचि आतां । एकीं दाविसी अनेकता ।  परी एकात्मता न मोडे ।।१-२।।  "जनार्दन स्वामी हे एकनाथ महाराजांचे गुरू. त्यांना एकनाथ महाराज ग्रंथारंभी द्वैत व अद्वैत यांतील भेदही वर्ज्य करून नमन करतात व नंतर श्रीगणेशाला वंदन करून  त्याची स्तुती करतात.  हा श्रीगणेशा कसा आहे ? तो एकमेव असा देव आहे की जो एक असूनही अनेकता दाखवितो. त्याच्या ठायी अनेक ब्रह्माणडे मावलेली आहेत ह्याचे निदर्शक म्हणून तो लंबोदर म्हटला जातो. गणेशाचे परममंगल दर्शन जो प्रथम घेतो त्याचे इच्छित कार्य कोणत्याही विघ्नाशिवाय पार पडते, म्हणून त्याला विघ्नहर म्हणतात. हे गणराजा ! तुझे मुख म्हणजे मूर्तिमंत आनंद ! चारी पुरुषार्थ म्हणजे तुझे चार हात. धर्म, अर्थ, काम व मोक्ष हे चारी पुरुषार्थ तुझ्या कृपेनेच पूर्ण होतात. तुला एक दात आहे पण तोच प्रकाशाचाही प्रकाशक !  सूर्य, चंद्र, तारे यांना प्रकाश मिळतो तो तुझ्या या एका दातापासून. कर्मकांडाचे प्रयोजन सांगणारी पूर्वमीमांसा आणि मोक्षमार्गाची शिकवण देणारा वेदांत म्हणजेच उत्तरमीमांसा या दोन्ही दर्शनांचे स्थान तुझ्या दोन्ही कर्णांच्या जागी अस...